|
Spis artykułów
Władysław i Ewa Siemaszko
Nacjonalistyczne formacje zbrojne Maksyma Borowcia "Tarasa Bulby"
Zalążki swej podziemnej zbrojnej formacji Maksym Boroweć "Taras Bulba" zaczął organizować podczas okupacji sowieckiej, od jesieni 1940 r. na terenie powiatu kostopolskiego i sarneńskiego. W chwili wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w 1941 r. jego bojówki ujawniły się jako tzw. Sicz Poleska (Poliśka Sicz). Atakowały wówczas w okolicach Sarn i Olewska uciekających żołnierzy i funkcjonariuszy sowieckich oraz ewakuujące się sowieckie rodziny, co było powodem zaakceptowania "Siczy" przez Niemców. Niemcy uznali "Poleską Sicz" za formację policyjną, a nie za zalążek ukraińskiej armii, jak projektował Bulba. Na uwagę zasługuje fakt, że "Sicz" była nie tylko antysowiecka, ale także antypolska, o czym świadczy np. demonstracja siczowców na czele z Bulbą na początku niemieckiej okupacji w Rokitnie (zob. Rokitno, gm. Kisorycze, pow. Sarny). 16 listopada 1941 r. Niemcy cofnęli uznanie dla "Poleskiej Siczy". Część siczowców złożyła broń, pozostali rozeszli się do domów, zabierając broń ze sobą. Bulba, w obawie przed aresztowaniem przez Niemców, wraz z kilkunastoma współpracownikami ukrył się, mianował się głównym ukraińskim atamanem i rozpoczął działalność podziemną, organizując na nowo zbrojne formacje. W utworzonym przez niego sztabie większość stanowili byli oficerowie UNR, a doradcami byli tam także melnykowcy. Koncepcja i styl działania Bulby były odmienne od reprezentowanych przez Ugrupowanie Bandery, do którego odnosił się negatywnie. Bulba nie ogłosił powstania państwa ukraińskiego i nie tworzył, jak OUN Bandery, podziemnej administracji cywilnej. Po rozwiązaniu "Poleskiej Siczy" przystąpił natomiast do tworzenia ukraińskiej partyzantki, w przyszłości mającej być podstawą ukraińskich sił zbrojnych. Zorganizowanym przez siebie oddziałom nadał nazwę Ukraińskiej Powstańczej Armii (Ukrajinśka Powstańcza / Powstanśka Armija). Struktura UPA Bulby, inna niż UPA banderowskiej, przedstawiała się następująco. Istniało pięć tzw. Latających Brygad, w obrębie których działały tzw. sotnie (liczące po co najmniej 100 ludzi). Sotnie były podzielone na małe, ruchliwe, operacyjne grupy, liczące po 5-10 osób. Obszar działania obejmował stosunkowo niewielki obszar Wołynia i Polesia Wołyńskiego, tj. powiat sarneński, kostopolski i północną część powiatu rówieńskiego. W sierpniu 1943 r. banderowcy siłą podporządkowali sobie bojówki Bulby. Dla resztek swoich zwolenników Bulba przyjął nazwę Ukrajinśka Nacjonalno-Rewolucijna Armija (OUNR), która to formacja nie odegrała już żadnej roli. Obecność bojówek bulbowskich na wymienionym wyżej obszarze była ludności polskiej powszechnie znana, a jej działalność odczuwano jako zbrodniczą. Pierwszy masowy mord, rzeź Parośli w gm. Antonówka powiatu sarneńskiego 9 lutego 1943 r., był dziełem bojówek bulbowskich. W raportach, sprawozdaniach i meldunkach Okręgu AK Wołyń powtarza się twierdzenie, że eksterminację ludności polskiej na terenie powiatu sarneńskiego i kostopolskiego rozpoczęli i dokonywali bulbowcy. Działali oni samodzielnie do sierpnia 1943 r. Jednakże w tym czasie i na tym terenie działała równolegle OUN Bandery, a więc w północno-wschodniej części Wołynia ludobójcze akcje wobec ludności polskiej były dokonywane jednocześnie przez dwa nacjonalistyczne ugrupowania, lecz nie ma dokumentacji pozwalającej stwierdzić, które z nich było bardziej aktywne. OUN i UPA Stepana Bandery OUN Bandery była najliczniejszą i najsilniejszą organizacją nacjonalistyczną na Wołyniu. Szeroko rozwinięta siatka organizacyjna (tzw. sitka) obejmowała cały teren Wołynia i wszystkie ukraińskie grupy społeczne, posługiwała się przy tym rzeszą informatorów. Podczas okupacji niemieckiej ukraińscy nacjonaliści z ugrupowania OUN Bandery byli usadowieni w niemieckiej administracji i policji ukraińskiej pod nadzorem niemieckim, co wykorzystywali do swoich celów, m.in. do terroru skierowanego wobec ludności polskiej oraz do wzmacniania organizacji. Struktura organizacyjna OUN Bandery (sitka) była oparta na jednoosobowym kierownictwie i zasadzie hierarchiczności. Na czele organizacji stał urzędujący prowidnyk (przewodniczący) OUN-R, którym od rozłamu OUN w 1940 r. do lipca 1941 r. był Stepan Bandera, a następnie Mykoła Łebed ("Maksym Ruban"). Prowidnyk kierował kilkuosobowym kierownictwem prowodem), do którego należeli podlegający mu m. in. przewodniczący terytorialnych kierownictw. Obszar wpływów OUN Bandery został podzielony na kraje, nazywane też ziemiami z określeniem ich geograficznego położenia, które miały swoje kierownictwa i prwidnyków. W skład krajowego kierownictwa (prowodu) wchodzili: przewodniczący krajowy (prowidnyk), zastępca krajowego prowidnyka, referenci: wojskowy, gospodarczy, organizacyjny, polityczny, propagandy, służby bezpieczeństwa i innych służb specjalnych. Krajowym kierownictwom podlegały kierownictwa terenowe, których skład był podobny. Struktury organizacyjne były tak pomyślane, żeby zapewnić sobie podporządkowanie ludności ukraińskiej prowidnykom terenowym, w czym organizacja pomagała sobie stosując obok agitacji terror. Toteż organizacja ta z łatwością mobilizowała do swoich zadań chłopstwo. Organem kontroli banderowców, wszechwładnym i bezwzględnym, była Służba Bezpieczeństwa (Służba Bezpeky) OUN, której komórki znajdowały się na wszystkich szczeblach struktury OUN i UPA. Była to tajna policja OUN Bandery, o bardzo szerokich politycznych kompetencjach represyjnych. SB tropiła i likwidowała w szeregach organizacji wszystkich podejrzanych ideologicznie czy politycznie, mających jakiekolwiek wątpliwości i w ogóle uznanych za niepewnych, a także brała udział w rzeziach ludności polskiej. SB również terroryzowała ukraińską ludność, posługując się tymi samymi metodami, co wobec członków OUN i UPA. Jej działalność była analogiczna do gestapo, SS i NKWD. Zwierzchnikiem Służby Bezpieczeństwa w latach 1941-1944 r. był Mykoła Łebed, który w "rządzie" proklamowanego przez OUN Bandery 30 czerwca 1941 r. państwa ukraińskiego otrzymał resort bezpieczeństwa i który od 1941 r., po aresztowaniu Bandery przez Niemców, był równocześnie przewodniczącym OUN. W latach 1942-1944 referentem SB na Wołyniu był Wasyl Makar "Bezridnyj", "Siromaneć". Wołyń (wraz z częścią południowego Polesia, tj. południowymi rejonami obwodu brzeskiego i poleskiego) w strukturze organizacyjnej OUN Bandery - jako kraj - wchodził w skład tzw. Północno-Zachodnich Ziem Ukraińskich. Teren województwa był podzielony na dwa obwody - wołyński i rówieński, które dokładnie pokrywały się z sowieckim podziałem administracyjnym z lat 1939-1941. W obwodzie wołyńskim znajdowało się 5 nadrejonów, które odpowiadały powiatom: Horochów, Kowel, Luboml, Łuck, Włodzimierz Wołyński. Do obwodu rówieńskiego należało 6 nadrejonów, tj. pozostałych powiatów: Dubno, Kostopol, Krzemieniec, Równe, Sarny, Zdołbunów. W obrębie nadrejonów znajdowały się rejony (gminy), dzielone na podrejony, w których tworzone były kuszcze (nazwa tej jednostki nieprzetłumaczalna; kuszcz po ukraińsku oznacza krzak), obejmujące 4-7 wsi, a te z kolei dzieliły się na stanice (stanycie), liczące 1-2 wsie. Na każdym szczeblu stał przewodniczący, kierownik (prowidnyk) - krajowy, obwodowy, nadrejonowy, rejonowy. Kuszczami kierowali kuszczowi, a stanicami - stanyczni (sołtysi). W ramach całej organizacji, na różnych jej szczeblach, istniały bojówki OUN, których dowódcy zwani byli komendantami (odpowiednio: obwodowi, okręgowi, nadrejonowi, rejonowi, staniczni). OUN dysponowała jeszcze siłami rezerwowymi w postaci paramilitarnej organizacji zwanej Samooboronnymi Kuszczowymi Widdiłami (SKW). Były to grupy chłopów żyjących i pracujących w swoich gospodarstwach we wsiach znajdujących się na terenie ouenowskiej jednostki organizacyjnej zwanej kuszczem i mobilizowanych do konkretnych akcji. A więc było to coś w rodzaju pospolitego ruszenia, które w razie potrzeby wspomagało OUN lub UPA. SKW było kierowane przez OUN za pośrednictwem kuszczowych i stanycznych. Nazwa samooboronni, która oznacza "samoobronne" (oddziały) nie miała nic wspólnego z samoobroną, bowiem owe oddziały (widdily), napadały samodzielnie lub wraz z UPA na bezbronne polskie osiedla. Uzbrojenie członków SKW stanowiła nieliczna broń, a głównie narzędzia gospodarskie, jak np. siekiery, widły, kosy, noże, topory, młoty, drągi (stąd też nazwa sokyrnyky, czyli siekiernicy), którymi nie można było walczyć z Niemcami i Sowietami (sowieckimi oddziałami partyzanckimi), a jedynie masakrować bezbronnych Polaków. Owo pospolite ruszenie, do którego przyłączali się też zmuszeni przez OUN i UPA lub dobrowolnie niezrzeszeni Ukraińcy, miało znaczną przewagę nad mordowanymi Polakami. Członkowie SKW pełnili ponadto dzienną i nocną służbę patrolową w swoich wsiach, w trakcie której wyłapywali i mordowali przemieszczających się Polaków. OUN Bandery, obwołując siebie jedyną reprezentacją narodu ukraińskiego, uważała swą organizację za polityczne podziemne organa administracji (władzę cywilną), a utworzonej dla swoich celów i podporządkowanej jej formacji zbrojnej nadała nazwę Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), używaną wcześniej przez oddziały Maksyma Borowcia "Bulby". Głównymi organizatorami UPA Bandery na Wołyniu byli: Mykoła Łebed "Maksym Ruban", Wasyl Sydor "Szelest", Dmytro Klaczkiwśkyj "Kłym Sawur", Roman Szuchewycz "Taras Czuprynka" i Rostysław Wołoszyn "Horbenko", "Pawłenko". Pierwszy oddział powstał przy końcu 1942 r. ze scalenia bojówek OUN Bandery, po przeprowadzeniu przez Romana Szuchewycza i Wasyla Sydora inspekcji na Wołyniu i Polesiu. Jego dowódcą był Hryć Perehiniak (Perehijniak) "Korobka", "Dowbeszka". W propagandzie banderowskiej oddział ten nazywany jest "pierwszą sotnią UPA", z pominięciem faktu, że istniały już sotnie UPA Bulby. W ślad za tą sotnią powstawały następne - w Sarneńskiem, w rejonie Stepań-Kołki (na północy powiatu kostopolskiego i łuckiego), w pustomyckich lasach (w okolicy Pustomyt, gm. Tuczyn, pow. Równe), w Krzemienieckiem i innych rejonach. Trzon oddziałów stanowili miejscowi, jednakże elementem inspirującym i szczególnie aktywnie uczestniczącym w organizacji oddziałów byli nacjonaliści przybyli w tym celu z Małopolski Wschodniej (ich liczbę ocenia się na około 1000 ludzi). Ważnym momentem dla rozwoju tej ludobójczej formacji było na Wołyniu "przejście do lasu" w marcu i kwietniu 1943 r. policji ukraińskiej na służbie niemieckiej, na rozkaz głównego prowodu OUN. Istniejące bojówki zostały zasilone kilku tysiącami przeszkolonych i uzbrojonych ludzi, zaprawionych wcześniej w masowej eksterminacji wołyńskich Żydów i uczestniczących czynnie w prześladowaniach Polaków, a więc w potencjał, który był wzorem i nadawał zbrodniczy ton. Sztandarową piosenką policji ukraińskiej od chwili jej powstania w 1941 r., a później UPA było: "Smert', smert', lacham smert', smert' moskowśko-żydiwśkij komuni" ("Śmierć, śmierć, Polakom śmierć, śmierć moskiewsko-żydowskiej komunie"). Jest to jedno ze świadectw długo przygotowywanego przez OUN planu likwidacji Polaków. Na szczycie struktury organizacyjnej UPA znajdowała się Komenda Główna. Podlegały jej komendy UPA działające na terenie trzech organizacyjnych obszarów, zwanych krajami. UPA Bandery działająca na Wołyniu była podporządkowana zgrupowaniu terytorialnemu zwanemu UPA-Północ (UPA-Piwnicz), któremu podlegało także część Polesia, północno-zachodnie Podole i część Kijowszczyzny. W obrębie UPA-Północ obszar Wołynia był podzielony na trzy tzw. okręgi wojskowe (Wijśkowi Okruhy /WO/), posiadające swoje komendy i sztaby: Podczas "oczyszczania" Wołynia z ludności polskiej kierownictwo UPA najwyższego szczebla przedstawiało się następująco: do listopada 1943 r. dowódcą całej UPA był Dmytro Klaczkiwśkyj "Kłym Sawur", a po nim Roman Szuchewycz "Taras Czuprynka"; dowódcami poszczególnych okręgów wojskowych byli: WO "Turiw" - Jurij Stelmaszczuk "Rudyj", WO "Zahrawa" - Iwan Łytwynczuk "Dubowyj", WO "Bohun" - Petro Olijnyk "Enej". Podstawową jednostką UPA była sotnią (odpowiednik kompanii w polskim wojsku). Sotnią dzieliła się na 3-4 czoty (plutony), a czota na 3-4 rój i (rij - po polsku rój - to drużyna). W roju, który dzielił się na 2 lanki (sekcje), było 7-12 "wojaków". Kilka sotni tworzyło kuriń (batalion), a 2 kurenie (lub więcej) stanowiło zahin (zagon, pułk). Ponadto w powszechnym użyciu były nazwy oddział i pododdział, których stosunek organizacyjny do takich jednostek jak kuriń, sotnia, czota, rij - nie jest dla nas jasny. Poszczególne jednostki UPA miały swoje nazwy, przeważnie wywodzące się od pseudonimów ich dowódców (np. kuriń "Hołubenki", sotnia "Zalizniaka", zahon "Eneja"). Jednostki UPA były ściśle powiązane z terenową siecią OUN, jej podlegały, a wszelkie posunięcia były uzgadniane z prowidnykiem OUN. W UPA używano podwójnego systemu stopni: analogicznego do stosowanego w wojsku oraz funkcyjnego, wynikającego z kierowania poszczególnymi jednostkami. W systemie wzorowanym na wojskowym były następujące stopnie: szeregowi - strileć (strzelec), starszyj strileć (starszy strzelec); podoficerowie - wistun (kapral), starszyj wistun (starszy kapral), bulawnyj (sierżant), starszyj bulawnyj (starszy sierżant); oficerowie - chorunżyj (chorąży), porucznyk (porucznik), sotnyk (kapitan), major (major), połkownyk (pułkownik), heneral (generał). Rangi stosowane w funkcyjnym systemie to: rojowyj (spolszczona nazwa rojowy), czotowyj (czotowy), bunczużnyj (szef kompanii lub batalionu), sotennyj (sotenny, dowódca kompanii), kurinnyj (kurinny, dowódca batalionu), komandyr zakonu lub hrupy, komendant oddziału lub pododdziału. Rangi funkcyjnego systemu określały dowódców jednostek, nie były związane ze stopniami na wzór wojskowy, toteż w razie potrzeby każdy bojowyk (bojownik), nawet bez wyszkolenia czy właściwego stopnia, mógł dowodzić akcją, stojąc na czele jakiejś jednostki. Na początku 1943 r. liczebność UPA Bandery była określana na 10-15 tysięcy ludzi i w przeciągu 1943 r. rosła w wyniku prowadzonych mobilizacji oraz podporządkowania sobie w sierpniu 1943 r. UPA Bulby i oddziałów Melnyka. Przy końcu 1943 r. - po częściowej demobilizacji i wraz z różnymi terenowymi zbrojnymi oddziałami podziemia nacjonalistycznego - stan UPA był oceniany na 15-20 tyś. ludzi, w tym grupy "Turiw" na l stycznia 1944 r. 3048 osób. Pierwsze napady na Polaków dokonywane przez nacjonalistów z OUN Bandery miały miejsce w 1941 r., tuż po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, podczas okupacji niemieckiej. Ich wykonawcami byli m. in. członkowie tzw. grup marszowych (pochodnych) OUN, tj. grup nacjonalistów, przybyłych wraz z armią niemiecką z ziem polskich okupowanych przez Niemców od 1939 r. oraz z Rzeszy. Oprócz nich mordowali miejscowi, prawdopodobnie zachęceni rozkolportowanymi wówczas odpowiedniej treści materiałami propagandowymi (zob. Dok. 76). Początek generalnej rozprawy z Polakami miał miejsce w 1942 r., ale wówczas były to napady na pojedyncze osoby i rodziny, dokonywane także tam, gdzie nie działali nacjonaliści Bulby. Przejście policjantów ukraińskich ze służby niemieckiej do UPA Bandery (marzec-kwiecień 1943 r.) rozpoczęło zorganizowaną na wielką skalę akcję systematycznego ludobójczego "oczyszczania ukraińskich ziem" z ludności polskiej (zajmanciw) w imię hasła rozpropagowanego nie tylko wśród działaczy nacjonalistycznych, ale wśród szerokich warstw ukraińskiego społeczeństwa: Ukraina tylko dla Ukraińców, Ukraina czysta jak szklanka wody. Koncepcja Ukrainy tylko dla Ukraińców oznaczała pozbycie się wszystkich innych narodowości (zajmanciw) i była realizowana etapami. W pierwszym etapie, zorganizowanym przez Niemców i przez nich przeprowadzanym, z poważnym udziałem nacjonalistów ukraińskich (policjantów ukraińskich i cywili), zlikwidowani zostali Żydzi. W drugim etapie nacjonaliści, już na własną rękę, dokonali eksterminacji Polaków. Etap ten zapowiadała uchwała III Konferencji OUN Bandery w lutym 1943 r., w której postanowiono zlikwidować wszystkich "zajmańców" oraz ogłoszono, że OUN stoi na stanowisku "tworzenia państw narodowych wszystkich narodów na ich etnicznych terytoriach". W trzecim etapie, do którego nie doszło z powodu zajęcia ziem II Rzeczpospolitej przez Związek Sowiecki, nastąpiłoby usuwanie Czechów, Rosjan i wszelkich innych narodowości. Obie formacje zbrojne Bulby i Bandery - nazywające siebie armiami - z punktu widzenia wojskowego i prawno-międzynarodowego nimi nie były, ponieważ nie stanowiły sił zbrojnych państwa lub ich części. W czasie działania UPA państwa ukraińskiego nie było, a kilkudniowy "rząd" Jarosława Stećki w 1941 r. nie był uznany na arenie międzynarodowej. Jeśli chodzi o UPA Bandery, to należałoby ją potraktować jako uzbrojone bojówki politycznej partii, czyli OUN, która nie była demokratycznie wybranym przedstawicielstwem społeczeństwa ukraińskiego, lecz organizacją terrorystyczną, posługującą się terrorem i zbrodnią w celu podporządkowania sobie tego społeczeństwa. Biorąc pod uwagę działalność owych bojówek, które koncentrowały się na mordowaniu bezbronnej cywilnej ludności polskiej (nie tylko zresztą na Wołyniu, ale również na innych obszarach okupowanej Rzeczypospolitej, zamieszkałych przez Polaków i Ukraińców) z zamiarem unicestwienia jak największej liczby ludzi, z użyciem podstępów, prowadzone bezwzględnie i okrutnie, przy zastosowaniu tortur, a nie na walce z uzbrojonymi wojskami niemieckimi lub partyzantką sowiecką - to działalność ta nie odpowiada normom postępowania stawianym wojskom. Warto przy tym zauważyć, że owe bojówki nazywające siebie armią, nie miały własnego jednolitego umundurowania, używały mundurów obcych armii (niemieckich, sowieckich) lub polskich i podszywały się pod inne formacje zbrojne, a więc nie stosowały zewnętrznych form właściwych wojsku, a ich członkowie jako obywatele państwa polskiego dokonywali zbrodni ludobójstwa na współobywatelach. Kwalifikowanie UPA jako sił powstańczych skierowanych przeciwko państwu polskiemu należy również uznać z prawnego punktu widzenia za błędne, ponieważ podczas wojny bojówki nacjonalistyczne nie występowały przeciwko polskim władzom, lecz przeciwko polskiej ludności. W tym czasie Polska była krajem okupowanym, a istniejące w konspiracji podziemne władze cywilne ani nie organizowały, ani nie kontrolowały społecznego życia Ukraińców. W chwili wystąpienia OUN-UPA z ludobójczą akcją wobec ludności polskiej na Wołyniu i jeszcze co najmniej przez pół roku na większości obszaru Wołynia, nie było sił zbrojnych państwa polskiego, przeciwko którym mogłyby wystąpić jakiekolwiek siły powstańcze. Oddziały partyzanckie AK zorganizowały się dopiero wtedy, kiedy nacjonaliści ukraińscy mieli na swym koncie, jak szacujemy, dwie trzecie swych ofiar. OUN i formacje zbrojne Andrija Melnyka OUN Melnyka była znacząco mniej liczna i uważana za bardziej umiarkowaną w formach działania niż OUN Bandery. Jej działacze byli podobnie jak banderowcy rozmieszczeni w niemieckiej administracji terenowej oraz w policji ukraińskiej. Struktura organizacyjna OUN Melnyka była podobna do banderowskiej. Ziemie Wołynia należały do Inspektoratu II OUN-M. Organizacja ta była najbardziej rozwinięta w powiatach krzemienieckim i włodzimierskim. Jej bojówki zbrojne zaczęto formować w marcu 1943 r., a na naradzie aktywu w maju 1943 r. w Ławrze Poczajowskiej uchwalono powołanie "Wojskowych Oddziałów" (Wijśkowi Widdity) OUN Melnyka. Utworzono tzw. bazy, tj. jedną w postaci dwóch sotni w powiecie krzemienieckim, drugą w powiecie włodzimierskim - jedna sotnia, i trzecią o charakterze rajdowym. Żywot melnykowskich formacji zbrojnych był krótki, bowiem po nieudanych próbach przeciągnięcia melnykowców do szeregów OUN Bandery, oddziały Melnyka zostały rozbite przez banderowców pod dowództwem Iwana Kłymyszyna "Kruka" i Petra Olijnyka "Eneja" w lipcu 1943 r. Kadrę dowódczą melnykowców banderowcy zamknęli w obozie o zaostrzonym rygorze i większość, tj. tych, którzy odmówili podporządkowania się OUN Bandery, po pewnym czasie rozstrzelali. Pozostali działacze poukrywali się, a siatka organizacyjna porwała się. Jesienią 1943 r. melnykowcy zaczęli odtwarzać organizację i w tym czasie doszli do porozumienia z Niemcami, tworząc u ich boku Wołyński Legion, przemianowany później na Ukraiński Legion Samoobrony. Formacja ta miała stanowić przeciwwagę wobec banderowskiej UPA. W publikacjach melnykowskich działaczy można znaleźć krytyczne uwagi o zbrodniczych napadach na Polaków, tymczasem również ta formacja mordowała Polaków przynajmniej do lipca 1943 r. W powiecie krzemienieckim melnykowcy dokonali np. wspólnie z banderowcami napadu na Kąty (gm. Szumsk) w maju 1943 r., zaś samodzielnie w początkach lipca 1943 r. na Wiśniowiec. Nie ulega wątpliwości, że w powiecie włodzimierskim melnykowcy najpierw dokonali szeregu zabójstw Polaków i Żydów jako policjanci ukraińscy, a później brali udział w lipcowej rzezi (w niektórych relacjach są wymieniani z nazwiska jako sprawcy zbrodni). Ukraiński Legion Samoobrony ma na sumieniu mordy Polaków w okolicach Uściluga i poza Wołyniem. Materiały pochodzą z książki Władysława i Ewy Siemaszków
pt. "Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945" |