|
Piosenki i pieśni kresowe
Jerzy Janicki ("Przekrój", 1991)
Szczepko i Tońko... Prawie sześćdziesiąt lat minie niebawem od dnia,
kiedy pojawili się na antenie radiowej po raz pierwszy. Przetrwali pamięć
trzech pokoleń, przez fale eteru zdążyły w tym czasie przepłynąć armie
całe Walerych Wątróbków, profesorów Pęduszków, Matysiaków i Jezioran, a
dziś jeszcze trwa pamięć o tych dwóch lwowskich batiarach. Były czasy,
gdy żadna "Dynastia" i żadna "Santa Barbara" nie wymiatały tak ulic, jak
udawało się to "Wesołej Lwowskiej Fali". Co tydzień o dziewiątej wieczorem
w niedzielę wszystkie ówczesne superheterodyny, wszystkie "Philipsy" i
"Telefunkeny", i wszystkie grające jeszcze tu i ówdzie za pomocą akumulatorów
i "anodówek" "Daimon" aparaty radiowe nastawione były na falę średnią o
długości 385,1 metra, którą arendowało w eterze "Polskie Radio Lwów".
Cała "Wesoła Lwowska Fala", będąca składanką monologów i skeczów, była swoistego rodzaju zwierciadłem odbijającym specyficzny klimat Lwowa, tego miasta-bukietu splecionego z różnobarwnych języków, kultur i obyczajów, zadzierającego nosa z racji swej niedawnej stołeczności (stolica Galicji, Lodomerii i Wielkiego Księstwa Krakowskiego, czyli - jak powiadali nasi radiowi bohaterowie - "stolica Golicji, Głodomerii i wielkiego świństwa krakowskiego"). A przy tym - ten jeszcze ni to sentyment, ni to przywiązanie do nieboszczki Austrii. Zwłaszcza w warstwie językowej pozostały trwałe ślady jej tu półtorawiecznej obecności. Wszak prawowity lwowianin - od profesora poczynając, a na szymonie, czyli dozorcy, kończąc - miał w mieszkaniu nakastlik i trymułkę, w sklepie papierniczym kupował raderkę za parę szóstek, wypijał halbę piwa, w szkole chodził na hinter, a ich żony upinały sobie włosy nie żadną tam spinką, a obowiązkowo harnadlem. To "ustriackie", żeby tak rzec, "gadanie" było w audycji domeną radcy Strońcia (Wilhelm Korabiowski), humor żydowski reprezentowała para Aprikosenkranz i Untenbaum (Mieczysław Monderer i Adolf Fleischen). A jeszcze ciotka Bańdziuchowa, a jeszcze Marcelku... Wszystkich tekstów dostarczał Wiktor Budzyński, główny animator całości audycji, piszący jak automat monologi, skecze i piosenki.
Zaczęło się, według relacji Tońka, zupełnie przypadkowo. Podczas jakiegoś towarzyskiego wieczoru na Krupiarskiej 6, gdzie 27 lat mieszkał Henryk Vogelfänger, gospodarz popisywał się przed Budzyńskim wymyślonym przez siebie monologiem, który był relacją jakiegoś batiara z oglądanego niedawno w kinie filmu o dzikiej małpie "Rangu". Budzyński miał ponoć tak zaśmiewać się z tego popisu przyjaciela, że zaproponował mu nazajutrz powtórzenie tego samego "numeru" przed mikrofonem. A że batiar Tońko musiał ten monolog do kogoś wygłaszać, dobrał sobie słuchacza, którym był akurat pod ręką się znajdujący spiker - Wajda. Wkrótce zadbali o to, by wyposażyć swych bohaterów w odmienne charaktery, nadać im szczególne osobowości. I otóż Szczepko został pewnym siebie, pohukującym, wszystkowiedzącym rezonerem, co to z niejednego pieca chleb jadał, Tońko zaś potulnym naiwniakiem, "durnowatym pomidorem", wiecznie zadziwionym, spłoszonym rzekomą "erudycją" przyjaciela. Obaj autorzy, wyborni koneserzy radia i estrady, bezbłędnie posłużyli się tu żelazną zasadą kontrastu, który jest podstawą umiejętności wywoływania śmiechu (ówczesne wzory to wszak Flip i Flap - gruby i chudy. Pat i Patachon - mały i długi). Szczepko i Tońko byli z kolei duetem mądrali i naiwniaka. Co ich łączyło charakterologicznie - to dobroć, tkliwość, gołębie wprost serce, krótko mówiąc: "serce batiara". Taki też był tytuł ich trzeciego filmu, który nigdy nie dotarł na ekrany, ponieważ zrealizowany pod koniec lata 1939, spłonął zaraz w pierwszych dniach wojny. Poprzednie ich dwie komedie filmowe (obie w reżyserii Michała Waszyńskiego), to "Włóczęgi" i "Będzie lepiej" (kilkakrotnie powtarzane w ostatnich latach w TV). Wojna ani prawie na chwilę nie przerwała działalności artystycznej Szczepka i Tońka. Po ewakuacji ze Lwowa we wrześniu znaleźli się w Rumunii, gdzie w Busau, w tamtejszej YMCA, Wiktor Budzyński natychmiast zdołał zorganizować występy "wesołofalowców" dla uchodźców. Potem przez Jugosławię i Włochy dotarli na granicę włosko-francuską i tam w Modenie powstała Polska Czołówka Teatralna Nr 1. Szczepko i Tońko, już w mundurach bawili brać żołnierską. "Polish Soldier's Revue by Lwowska Fala". Tak ich zapowiadały afisze. I ani na chwilę nie zapominali "skąd ich ród" - że ze Lwowa. Tońko do ostatnich dni swego życia (zmarł w Warszawie 6 października 1990 r.) pamiętał jeden z ich ówczesnych skeczów. Żołnierze otrzymują do wypełnienia karty ewidencyjne. Jedna z rubryk ankiety brzmi: "W jakim kierunku się specjalizujesz?" Tońko, zgodnie z dawnymi regułami gry "durnowaty pomidor", nie ma pojęcia, jak tę rubrykę wypełnić. Szczepko: "ta co ty, durnowaty pumidur, nie wisz w jakim kierunku si specjalizujisz? Ta w kierunku do Lwowa!" No i specjalizowali się w tym jedynym możliwym do pomyślenia kierunku. Specjalizowali się, jeżdżąc od obozu do obozu, nieraz zaś i czołgając się od okopu do okopu. Aż w Modenie dosłużyli się stopni podporuczników, gwiazdkę zaś do beretu Tońka przypinał osobiście generał Maczek, wręczając mu własną, oderwaną z generalskiego naramiennika. Rzadki to - być może - wypadek, by awanse zdobywać na wojnie za opowiadanie dowcipów. Lecz ich śmiech - tak wówczas potrzebny - mierzyć można bez mała i generalską rangą, bo podnosił na duchu, rozgrzewał zwątpiałe serca, kazał wierzyć w zwycięstwo. "Byliśmy już pod Wilhelmshaven - wspomina Tońko w filmie, który o nim nakręciłem - kiedy kończyła się wojna. Byliśmy już właściwie u drzwi domu. Trzeba było wracać. Ale wracać do Wielkiej Brytanii, nie do domu. A myśmy chcieli do domu..." Ponieważ dom ten nie został, jakby się wówczas mogło zdawać, na Obertyńskiej, lecz już na Worowśkoho, zawrócili Szczepko i Tońko do Wielkiej Brytanii. Kazimierz Wajda powrócił później do Polski. Miałem to szczęście, że pracowałem z nim przez jakiś czas na Myśliwieckiej w Warszawie, gdzie prowadził głośne wówczas audycje tzw. masowe - "Przy sobocie po robocie". W 1955 roku powalił go zawał. Spoczywa Szczepko na Rakowickim Cmentarzu w Krakowie. Chociaż tyle, że też w Galicji... Tońko zaś znalazł się wpierw w Afryce, w Johannesburgu, później zaś w Anglii, gdzie już jako Mr Henry Barker przez siedemnaście lat wykładał angielskim sztubakom w angielskim college'u łacinę i zasady brytyjskiej konstytucji. Albowiem ten "durnowaty pomidor" w życiu prywatnym znał ekspedite łacinę jeszcze z VI Klasycznego Gimnazjum im. Staszica na Łyczakowskiej, a z prawa administracyjnego doktoryzował się na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Pokażcie mi dzisiejszego rewiowego wesołka, który by, znalazłszy się na obczyźnie, mógł uczyć choćby w podstawowej, niedzielnej szkółce. Jak powiadają we Lwowie -dzisiaj już takich nie robią... Po czterdziestu czterech latach tułaczki zatęsknił Tońko i przed dwoma laty zamieszkał pośród naszej lwowskiej diaspory w Warszawie, w Domu Kombatanta, czyli - jak sam mawiał - w "Domu Kombatiara". Swoje 86 urodziny obchodził już, niestety, w lecznicy rządowej, gdzie go "za bezdurno" umieściło również lwowskie dziecko - Jacek Kuroń. Na te urodziny przywiozłem Tońkowi wprost ze Lwowa szczególną wiadomość: oto jego Łyczakowska ulica już nie była Lenina, lecz znów Łyczakowska. "Takie, Jurciu, prezenta, to si pamięta..." - uśmiechnął się smutno. A w dwa dni później zadzwoniono do mnie z lecznicy. I był to najsmutniejszy telefon, jaki odebrałem w życiu. W kilka dni później urna z prochami ostatniego lwowskiego batiara, który przeżył swoją własną legendę, odleciała do Londynu. Już bez Niego "specjalizować si musimy" w kierunku do Lwowa... Jerzy Janicki ("Przekrój", 1991)
Piosenka Szczepcia i Tońcia z filmu "Włóczęgi" (1936 r.),
Do Widnia, Paryża, Londynu, A ja si zy Lwowa ni ruszym za próg! Ta mamciu, ta skarz mnie Bóg! Bo gdzie jeszcze ludziom tak dobrze, jak tu?
Czy bogacz czy dziad jest tam za "pan brat"
Więc gdybym miał kiedyś urodzić się znów -
Możliwe, że więcej ładniejszych jest miast,
Bo gdzie jeszcze ludziom... |
Jedynie dialogi Szczepka i Tońka były ich własnym dziełem. Szczepko
- niedoszły inżynier, Kazimierz Wajda; Tońko - adwokat lwowski, Henryk
Vogelfänger. Pierwszy urodzony i wychowany w dzielnicy gródeckiej, drugi
- w najbardziej lwowskiej z lwowskich dzielnic - na Łyczakowie, znali wprost
wybornie lwowski bałak, język ulicy i przedmieścia.